Λογική και Ελευθερία

Για την 28η Οκτωβρίου 1940
του Χρύσανθου Λαζαρίδη

Το 1895, ο Λόρδος Κέλβιν, κατά κόσμον William Thomson, ένας από τους μεγαλύτερους φυσικούς της εποχής του, διακήρυξε το εξής εκπληκτικό: «μηχανές που πετάνε, βαρύτερες από τον αέρα, είναι αδύνατο να κατασκευαστούν»! Οκτώ χρόνια αργότερα διαψεύστηκε πανηγυρικά από δύο ερασιτέχνες μηχανικούς, τους αδελφούς Wright, οι οποίοι κατασκεύασαν την πρώτη ιπτάμενη μηχανή. Ήταν βαρύτερη από τον αέρα. Και κατάφερε να πετάξει….
Το 1900, ο Λόρδος Κέλβιν έκανε μια ακόμα βαρυσήμαντη επισήμανση: «Δεν υπάρχει πια τίποτε καινούργιο να ανακαλύψουμε στη Φυσική», είπε. «Το μόνο που απομένει είναι να βελτιώσουμε τις μετρήσεις μας με ακρίβεια περισσότερων δεκαδικών ψηφίων» Πέντε χρόνια αργότερα κι αυτή η διαπίστωση διαψεύστηκε εξ ίσου πανηγυρικά. Ένας νεαρός υποψήφιος διδάκτορας, ο Αλβέρτος Αϊνστάϊν, ανέτρεψε τη Νευτώνεια Φυσική με τη Θεωρία της Σχετικότητας.
Λίγα χρόνια αργότερα, μια πλειάδα ακόμα νεώτερων φυσικών, ο ντε Μπρολί, ο Σρέντιγκερ, ο Χάϊζεμπεργκ και ο Ντυράκ θα ανέτρεπαν ότι είχε απομείνει από το Νευτώνειο κόσμο, με την Κβαντική θεωρία. Ο Λόρδος Κέλβιν είχε πέσει έξω, για μιαν ακόμα φορά. Αυτό, ασφαλώς, δεν τον εμπόδισε να συγκαταλέγεται, μέχρι σήμερα, μεταξύ των μεγαλύτερων φυσικών. Βρίσκεται μάλιστα θαμμένος στο αβαείο του Westminster, δίπλα στον Νεύτωνα… Αλλά η Νευτώνεια Φυσική, την οποία θεωρούσε «αιώνια, παγκόσμια κι αδιαμφισβήτητη αλήθεια», είχε πολλαπλά ανατραπεί. Τι ακριβώς είχε συμβεί; Πολύ λίγα χρόνια μετά τις βαρύγδουπες διαπιστώσεις του Λόρδου Κέλβιν, η επιστήμη της Φυσικής μπήκε σε μια νέα φάση ωριμότητας, όπου ξεπέρασε το αυτονόητο και προχώρησε στο αδιανόητο. Ο καμπυλωμένος χωροχρόνος του Αϊνστάϊν, τα κβάντα του Ντε Μπρολί, που ήταν κυματοσωματίδια – κύματα και σωματίδια ταυτόχρονα – η απροσδιοριστία της κβαντικής φυσικής του Σρέντιγκερ και του Χάιζεμπεργκ, όλα αυτά ήταν έννοιες αδιανόητες για το ευρύ κοινό. Αδιανόητες ακόμα και για πολλούς φυσικούς. Και σήμερα ακόμα, δεν υπάρχει πλήρης συμφωνία για το τι σημαίνουν. Εν πάση περιπτώσει, κάθε Επιστήμη κάθε κλάδος της Γνώσης, έρχεται κάποια στιγμή που ωριμάζει και προχωρά πέρα από το προφανές, πέρα από τη συμβατική λογική, πέρα από τα «αυτονόητα» της εποχής της.

Αλήθεια, όμως, τι σχέση έχουν όλα αυτά με την 28η Οκτωβρίου;
Απλούστατα: Υπάρχουν κάποια σημεία, κάποια επίπεδα, κάποιες κλίμακες, κάποιες συγκυρίες, κάποιες ακραίες καταστάσεις, όπου αυτό που φαίνεται «υπό κανονικές συνθήκες προφανές» και λογικό παύει να ισχύει. Όπως αυτό συμβαίνει στη Φυσική, στα Μαθηματικά, και στην Οικονομία, έτσι συμβαίνει και στην Πολιτική, ή στην Ιστορία των λαών.
Υπάρχουν κάποιες μεγάλες στιγμές, όπου αυτό που μοιάζει «υπό κανονικές συνθήκες προφανές», «τετράγωνα λογικό» και «αυτονόητο», ανατρέπεται. Κι ενεργοποιούνται όχι απλώς κάποια άλλα κίνητρα, πέρα από την κοινή λογική. Αλλά αρχίζουν να ισχύουν κάποιοι άλλοι κανόνες, κάποιας άλλης λογικής. Για να έλθουμε στον Πολιτική, λοιπόν, γνωρίζουμε ότι οι συσχετισμοί ισχύος επιτρέπουν κάποιες επιλογές σε ένα λαό και του απαγορεύουν κάποιες άλλες. Και το τίμημα για όποιον λαό αψηφά τους συσχετισμούς ισχύος είναι η ήττα, η υποδούλωση και ο αφανισμός. Αυτά τα γνωρίζουμε καλά. Αλλά δεν ισχύουν πάντα. Υπάρχουν στιγμές, που η λογική της ισχύος και των συσχετισμών, αποδεικνύεται στείρα, λανθασμένη και μυωπική. Είναι τότε που ιδεολογικά προτάγματα ανατρέπουν τη λογική της ισχύος.
Να μερικά πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα που προσφέρει η σύγχρονη Ελληνική Ιστορία:

Ας μεταφερθούμε στο φθινόπωρο του 1940:
Η Γερμανία του Χίτλερ και η Ιταλία του Μουσολίνι – οι δυνάμεις του Άξονα – είχαν σαρώσει την Ευρώπη. Να προσέξουμε κάτι: Η Ελλάδα το 1940 δεν έκανε επιλογή «με ποια πλευρά θα μπει στον Πόλεμο». Δεν υπήρχαν, τη στιγμή εκείνη, «δύο πλευρές». Υπήρχε ο Άξονας που νικούσε παντού, έλεγχε τα πάντα στην Ευρώπη κι ετοιμαζόταν να επεκταθεί ακόμα παραπέρα. Κι από την άλλη πλευρά, υπήρχε η Αγγλία, ηττημένη, ταπεινωμένη και καθημαγμένη, που αντιστεκόταν λυσσαλέα, αλλά δεν είχε τίποτε να προσφέρει σε όποιους δυνητικούς συμμάχους της. Μπορεί η Σοβιετική Ένωση να φοβόταν ότι σύντομα θα ερχόταν κι η σειρά της, μπορεί να ετοιμαζόνταν μυστικά να αντιμετωπίσει ενδεχόμενη Γερμανική επίθεση, αλλά τότε, τυπικά ακόμα, ήταν «διπλωματικός φίλος» της Γερμανίας, κι έστελνε «συγχαρητήρια τηλεγραφήματα» στο Βερολίνο, μετά από κάθε σαρωτική νίκη της Βέρμαχτ. Μπορεί και οι ΗΠΑ να συμπαραστέκονταν υλικά και ηθικά στη αγρίως δοκιμαζόμενη Βρετανία, αλλά τυπικά ήταν ουδέτερες ακόμα, και δεν φαινόταν εύκολο τότε, πως θα ξεπερνούσαν αυτή την ουδετερότητα. Ο νόμος περί υποχρέωσης στρατιωτικής θητείας και Γενικής επιστράτευσης, ψηφίστηκε στο Αμερικανικό Κογκρέσο, μόλις το επόμενο καλοκαίρι, του 1941, μόλις με μια ψήφο διαφορά, μόλις τρείς μήνες πριν από το Πέρλ Χάρμπορ. Το φθινόπωρο του 1940, η ανάμιξη της Αμερικής στον Πόλεμο φαινόταν πολύ μακρινό και πολύ απίθανο ενδεχόμενο. Για την ακρίβεια, ο Πόλεμος έμοιαζε να έχει τελειώσει… Κι όμως, εκείνη τη στιγμή η Ελλάδα, λαός και ηγεσία, καθεστώς κι αντιπολίτευση, επέλεξαν να αντισταθούν. Να αντισταθούν πλήρως, αποφασιστικά, αδιαπραγμάτευτα κι ανυποχώρητα. Πόσο «λογική» ήταν τότε εκείνη η επιλογή; Σύμφωνα με τα συμβατικά μέτρα, καθόλου λογική, απολύτως «παράλογη». Αν υπήρχαν τότε επαγγελματίες αναλυτές και τεχνοκράτες της διαχείρισης κρίσεων, θα εισηγούνταν ομόφωνα, την συνθηκολόγηση της Ελλάδας! Θα πίεζαν να διαπραγματευθεί η Ελλάδα, ακόμα και μείζονες εθνικές παραχωρήσεις, προκειμένου να ΜΗ βγει στον Πόλεμο, ή να βγει με το μέρος των τότε «νικητών»: Δηλαδή του Άξονα. Ευτυχώς, δεν υπήρχαν τότε τέτοια golden boys, που καταλαβαίνουν τις τεχνικές παραμέτρους του προβλήματος, αλλά συχνά δεν καταλαβαίνουν τη φύση του και τη δυναμική των βασικών μεγεθών του. Κι έτσι η Ελλάδα δεν πήγε με τους «νικητές», αντιστάθηκε στους «νικητές», υπέφερε τα πάνδεινα τα επόμενα δέκα χρόνια, αλλά κατάφερε να βγει κερδισμένη από τον Πόλεμο. Η Ελλάδα πήγε με τους τελικούς νικητές του Πολέμου, γιατί επέλεξε να αντισταθεί στους «νικητές» της στιγμής, την ώρα που ξέσπαγε ο Πόλεμος.
Δεν ήταν υπολογισμοί ισχύος, δεν ήταν κάποια σπάνια διορατικότητα, ήταν προτάγματα Ελευθερίας που καθόρισαν τη στάση της. Ας μεταφερθούμε, τώρα ένα χρόνο αργότερα. Μετά από τη νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού στα βουνά της Αλβανίας, και τη ταπείνωση της Μουσολινικής Ιταλίας, η Ελλάδα υφίσταται την επίθεση του Γερμανικού στρατού από τα βόρεια σύνορά της, τον Απρίλιο του 1941, και υποκύπτει. Βρίσκεται πλέον υπό τριπλή κατοχή. Κι όμως, έξη μήνες αργότερα ξεσηκώνεται ένα ανεπανάληπτο κίνημα Εθνικής Αντίστασης, που αγκαλιάζει τότε ολόκληρο τον Ελληνικό χώρο. Την εποχή εκείνη ο, ελεγχόμενος από τις κατοχικές δυνάμεις, επίσημος τύπος επιχειρεί να κάμψει στο αντιστασιακό φρόνημα του Ελληνικού λαού.

Έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσαμε σήμερα, τα δημοσιεύματα της εποχής εκείνης:
«Είμεθα και ημείς Έλληνες», διαβάζουμε στις στήλες των τότε εφημερίδων, με τη χαρακτηριστική γλώσσα της εποχής.
«Θλιβόμεθα και ημείς από την κατοχήν της προσφιλούς ημών πατρίδος. Πλην κατανοούμεν ότι ο σήμερον διεξαγόμενος Πόλεμος θα κριθεί εκτός Ελλάδος. — Είτε οι Γερμανοί και οι Σύμμαχοί των θα νικήσωσιν εις τον Πόλεμον αυτόν, οπότε πάσα «αντίστασις» εν Ελλάδι, είναι ματαία. — Είτε οι Γερμανοί και οι Σύμμαχοί των θα χάσουν τον Πόλεμο, οπότε πάσα «αντίστασις» είναι περιττή. Είτε οι Γερμανοί θα νικήσουν και δεν θα φύγουν ποτέ, είτε θα χάσουν και θα φύγουν έτσι κι αλλιώς. Οπότε, εις πάσαν περίπτωσιν, η λεγόμενη «Αντίστασις» εν Ελλάδι, είτε είναι ματαία είτε είναι περιττή. Και μόνον θερμοκέφαλοι ή πράκτορες ξένων δυνάμεων προσπαθούν να παρασύρουν την αφρόκρεμα της Ελληνικής νεολαίας εις παράφρονας πράξεις καταστροφής και ολέθρου»

Αυτά έγραφαν τότε, από τις στήλες του ελεγχόμενου τύπου, οι κονδυλοφόροι των κατοχικών κυβερνήσεων και τα «παπαγαλάκια» των κατοχικών αρχών. Προσπαθήστε να δείτε αυτή την προπαγάνδα, όχι με τα μάτια του σήμερα, όχι με τη γνώση του τι έγινε αργότερα, αλλά με τα μάτι του τότε. Παρατηρείστε ότι η προπαγάνδα αυτή λογικά ήταν «τετράγωνη», δεν έμπαζε από πουθενά. Η υποταγή, η παθητικότητα, ο καιροσκοπισμός και η μοιρολατρία έμοιαζαν τότε απολύτως ορθολογικά θεμελιωμένες. Η Αντίσταση έμοιαζε απολύτως «παράλογη» και «τυχοδιωκτική» Ευτυχώς, όμως, ο ελληνικός λαός δεν άκουσε τότε «τη φωνή της λογικής», αλλά τη φωνή της καρδιάς και του φρονήματός του. Ευτυχώς, δεν προσχώρησε στη «λογική της υποταγής», αλλά «παρασύρθηκε» από τα προτάγματα Ελευθερίας κι Αντίστασης. Σήμερα είμαστε όλοι υπερήφανοι για την «παράλογη» εκείνη αντίσταση των πατεράδων και των παππούδων μας. Κι αντιμετωπίζουμε με περιφρόνηση την «τετράγωνη λογική» των εντεταλμένων κονδυλοφόρων της Κατοχής. Είναι, άραγε, σφάλμα να υπολογίζει κανείς προσεκτικά τους συσχετισμούς ισχύος; Είναι λάθος να επιλέγει κανείς την πολιτική που ελαχιστοποιεί τις ζημιές σε μια κρίση; Άραγε, δεν είναι σωστό, δεν το ακούμε τόσο συχνά τριγύρω μας, δεν το επαναλαμβάνουμε συνεχώς κι εμείς οι ίδιοι, ότι στα μεγάλα θέματα πολιτικής πρέπει να αποφασίζουμε με το μυαλό κι όχι με το συναίσθημα; — Όμως, τι θα πει αυτό; — Αλήθεια τι θα πεί να «να υποτάσσουμε το συναίσθημα στη λογική»; Ακόμα και τη λογική της υποταγής; Μόνο λογική έχουν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές! Αυτοί, αν τους προγραμματίσεις σωστά, μπορούν να μεγιστοποιούν το όφελος, δεδομένων των περιορισμών που τους τίθενται κάθε φορά, και να αποφασίζουν το μικρότερο κακό. Αλλά οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν είναι δίκτυα ηλεκτρονικών υπολογιστών. Έχουν νου, αλλά έχουν και καρδιά, διαθέτουν σκέψη, αλλά έχουν και κάτι που ΔΕΝ έχουν οι υπολογιστές: Συναισθηματική νοημοσύνη. Έχουν φόβους, έχουν ελπίδες, έχουν όνειρα, έχουν προσδοκίες, για τους ίδιους και τα παιδιά τους, έχουν αξίες, έχουν αισθητική, έχουν ελαττώματα, έχουν μικρότητες, έχουν κι αρετές, έχουν σύνδρομα αυτοκαταστροφής, αλλά κι εξάρσεις αυτοθυσίας. Πώς μπορούν να προγραμματιστούν γραμμικά όλες αυτές οι ανθρώπινες ιδιότητες και να μπουν σε μια μήτρα υπολογιστικής βελτιστοποίησης; Οι ανθρώπινες κοινωνίες θα αποφασίζουν πάντα και με το συναίσθημα. Ιδιαίτερα σε συνθήκες υπέρτατης κρίσης, θα αποφασίζουν κυρίως με το συναίσθημα. Αλλιώς θα χάσουν την ανθρωπιά τους. Αν αφαιρέσετε τις αξίες, τα προτάγματα, τους φόβους, τις φιλοδοξίες και την αισθητική, δεν μένει τίποτε «ανθρώπινο» από μια κοινωνία. Οι ανθρώπινες κοινωνίες θα αποφασίζουν πάντα – σε κρίσιμες στιγμές – με το συναίσθημα. Και θα αποφασίζουν σωστά, αν ελέγχουν το συναίσθημα με τη λογική τους. Όχι αν υποτάσσουν το συναίσθημα στη λογική τους. Όταν η Λογική ελέγχει το συναίσθημα, όταν χαλιναγωγεί τις ενστικτώδεις αντιδράσεις, τότε εξανθρωπίζεται η κοινωνία. Όμως, όταν η λογική υποτάσσει το συναίσθημα, τότε η κοινωνία χάνει την ανθρωπιά της. Τα ιδεολογικά προτάγματα είναι ακριβώς αυτό: η λογική – ή μάλλον η ιδεολογική επεξεργασία – των συλλογικών συναισθηματικών αντιδράσεων μιας κοινωνίας σε δύσκολες στιγμές. Ώστε να μη κυριαρχήσει ο φόβος, το μίσος, η παράνοια. Αλλά αρχές και αξίες, που διασώζουν μια κοινωνία και την ανθρωπιά της.

Τα ιδεολογικά προτάγματα Ελευθερίας είναι οι αρμοί με τους οποίους οικοδομήθηκε αυτό που ονομάζουμε σύγχρονος Πολιτισμός. Στη Δύση κι όχι μόνο… Κι αυτό δεν είναι άρνηση της Λογικής. Είναι μια άλλη Λογική. Όχι η λογική της καθημερινότητας. Όχι η λογική υπό «κανονικές συνθήκες»… Είναι η Λογική σε ακραίες καταστάσεις μεγάλων κρίσεων, μεγάλων στιγμών, όταν οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν προβλήματα επιβίωσης. Όταν δεν μετράνε οι λεπτές ισορροπίες και οι περίτεχνες εξισορροπήσεις. Όταν μετράνε τα μεγάλα άλματα και οι μεγάλες υπερβάσεις – της μικρότητας, της ατομικότητας, της καθημερινότητας. Όταν ο Άνθρωπος αναμετράται με τον εαυτό του και τον ξεπερνά. Όταν αναμετράται με τη μοίρα του και την υποτάσσει στη θέλησή του. Όταν διαλέγει την Ελευθερία του και την πραγματώνει, ακόμα κι αν αυτή του την επιλογή την πληρώνει ακριβά. Τα προτάγματα Ελευθερίας είναι η υπέρτατη Λογική που επιλέγει μια κοινωνία στις μεγάλες, στις δύσκολες στιγμές της. Όπως ακριβώς στις κλίμακες των υποατομικών σωματιδίων παύει να ισχύει η Νευτώνεια Φυσική και ισχύει μια άλλη Φυσική – η Κβαντική. Όπως ακριβώς στις κλίμακες των μεγάλων γαλαξιακών μαζών και των υψηλών ταχυτήτων, κοντά στην ταχύτητα του φωτός, επίσης παύει να ισχύει η Νευτώνεια Φυσική και ισχύει η Γενική Σχετικότητα του καμπυλωμένου χωροχρόνου. Έτσι ακριβώς, στις μεγάλες, στις κρίσιμες ιστορικές στιγμές των λαών, παύουν να ισχύουν οι προσεκτικοί υπολογισμοί ισχύος, εξισορρόπησης συσχετισμών και ελαχιστοποίησης ζημιών, και ισχύει μια άλλη λογική: Εκείνη που υπαγορεύουν τα προτάγματα Ελευθερίας. Είναι οι στιγμές που κάθε λαός κάνει το αναπάντεχο άλμα, ανάμεσα στις συμβατότητες της καθημερινότητάς του και τις παρακαταθήκες της Ιστορίας του. Αλλάζει κώδικα Λογικής. Δεν γίνεται «παράλογος». Αλλάζει κανόνες συμπεριφοράς. Δεν γίνεται «παρανοϊκός». Ανακαλύπτει τον εαυτό του. Δεν «χάνει το μυαλό του».
Είθε ποτέ να μη ξανά-χρειαστεί να ξεφύγουμε από την πολύ βολική θαλπωρή της καθημερινότητάς μας. Είθε ποτέ να μη ξανά-χρειαστεί να αναμετρηθούμε με την Ιστορία μας. Αλλά καλού-κακού, ας έχουμε κάπου πρόχειρο στη βιβλιοθήκη μας το ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη: «Άσμα ηρωϊκό και πένθιμο για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας»: Το ποίημα αυτό τελειώνει με το συγκλονιστικό στίχο, τη στιγμή που ξεψυχάει ο ήρωας:

Τώρα χτυπάει πιο γρήγορα τ’ όνειρο μες στο αίμα
Tου κόσμου η πιο σωστή στιγμή σημαίνει:
Ελευθερία Έλληνες μες στα σκοτεινά δείχνουν το δρόμο:
EΛEYΘEPIA … Του κόσμου η πιο σωστή στιγμή σημαίνει! …
Μακριά χτυπούν καμπάνες από κρύσταλλο
Αύριο, αύριο, αύριο: το Πάσχα του Θεού!

Οι στίχοι αυτοί του Νομπελίστα ποιητή μας, δεν έχουν τίποτε το «ορθολογικό» Έχουν όμως, προτάγματα Ελευθερίας, έχουν αλήθεια, έχουν μεγαλοσύνη, Έχουν όλα αυτά που φτιάχνουν Πολιτισμό. Και σας αγγίζουν, επειδή δεν υποτάξατε τα αισθήματά σας στην λογική σας, επειδή είστε άνθρωποι, όχι υπολογιστικές συσκευές, επειδή έχετε ψυχή, έχετε καρδιά, έχετε συναισθήματα, έχετε αισθητική.
Κι όσο έτσι είστε κι έτσι αντιδράτε, το Πνεύμα που εκείνοι πότισαν με το αίμα τους, Ζει.
Ο πολιτισμός που εκείνοι μπόλιασαν με τη θυσία τους, Ζει.
Η μεγάλη παράδοση που εκείνοι άφησαν πίσω τους, Ζει
Και θα Ζεί αιώνια

Πηγή: Σύνδεσμος Επιστημόνων Πειραιώς