Μετά φόβου Θεού και κορονοϊού…
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Ι. Εισαγωγικά
Ο κορονοϊός, εκτός από αναστατώσεις, παθογένειες, ασθένειες και θανάτους (σύντομα) σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, έφερε στην επιφάνεια και ζητήματα στη λειτουργική ζωή των τοπικών εκκλησιών εκ των έξω. Οι τοπικές Εκκλησίες ζουν μέσα στον κόσμο και υφίστανται τα πλαίσια που τους καθορίζουν οι αντιλήψεις, οι κοσμοθεωρίες, τα «πιστεύω» και οι εκάστοτε συσχετισμοί δύναμης στις κοινωνίες. Έτσι οι παντός είδους πιέσεις, δίκαιες ή άδικες, υγειονομικού, φοβικού ή ιδεολογικού επιπέδου αναγκάζουν τις ηγεσίες των τοπικών εκκλησιών σε αποφάσεις.
Έτσι βγαίνουν με ένταση και έκταση και οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις που οφείλονται σε μονομερείς οράσεις των πραγμάτων. Θα εντοπίσω αρχικά δύο πολύ εμφανείς:
1. Την ιδεολογικού και κοσμοθεωρητικού επιπέδου επίθεση των νεοδιαφωτιστών με βασικά επιχειρήματα τον ορθολογισμό, τις επιστήμες, την υγεία, την ισονομία και τα συναφή. Και οι περισσότεροι επικεντρώνουν στην κοινή συμμετοχή κατά τη Θεία Ευχαριστία.
2. Την θρησκευτικού τύπου εμμονή, πολλές φορές με μια θεολογική μονομέρεια που θυμίζει παλαιά προβλήματα, πολλά από τους πρώτους αιώνες, που οδήγησαν σε τοπικές και οικουμενικές συνόδους. Κάποια εντοπίστηκαν πολύ νωρίτερα και περιλαμβάνονται και στις επιστολές της Καινής Διαθήκης.
ΙΙ. Περί επιστήμης και «θρησκείας»
Η συμμετοχή στην έρευνα της κοινής μας φύσης σε επίπεδο φύσης/σύμπαντος, κοινωνίας/πολιτείας, ιστορίας/πολιτισμού, κλπ είναι μια αρχέγονη διαδικασία σχεδόν σε όλους τους λαούς. Οι μέθοδοι που ακολουθήθηκαν δεν ήταν πάντα ίδιοι, αλλά αυτό δεν αναιρεί την πρόοδό της. Ο κεντρικός αυτός κανόνας – κατεύθυνση είναι ενσωματωμένος και στην ιστορία του παλαιού Ισραήλ, αλλά και του νέου (Εκκλησίας).
Οφείλουμε όμως να σημειώσουμε ότι κάθε πορεία εξερεύνησης έχει σχέση με τις προτεραιότητες αυτών που αποφασίζουν και χρηματοδοτούν, αλλά ιδεολογικά σπρώχνουν για τις συνέπειες των ερευνών (εφαρμογές, πωλήσεις εφαρμογών, ιδεολογικές ή κοσμοθεωρητικές ερμηνείες, κλπ). Έτσι οι πολλαπλές εφαρμογές και τα επιβεβαιωμένα πειράματα, αφενός μεν γίνονται σιγά σιγά κτήμα της ανθρωπότητας, έστω και μετά από συγκρούσεις ή συνθέσεις. Κλασσικό παράδειγμα η παγκόσμια σύγκρουση και τελική σύνθεση για το τι «είναι» το φως. Παράλληλα όμως δίνονται νέα στοιχεία για μια νέα ερμηνεία των πάντων. Οι ερμηνείες είναι πολλές, συχνά αντικρουόμενες, και οι εκφραστές τους με μια ιδεολογικού τύπου «αδράνεια» δεν παραδίδουν τόσο εύκολα τα όπλα.
Αυτές οι συγκρούσεις δεν αποτελούν μόνο προνόμιο των φυσικών και εν γένει «θετικών» επιστημών, αλλά επεκτείνονται σε όλους τους τομείς έρευνας και ερμηνείας. Οι συγκρούσεις και τα λάθη αυτά είναι θεμιτά, γιατί μέσω αυτών οδηγούμαστε σε ανώτερα επίπεδα γνώσης και αλήθειας. Όμως συχνά δεν γίνεται χωρίς προβλήματα ή θύματα. Ένα παράδειγμα αποτελεί ο τρόπος «εκμετάλλευσης» της φύσης μέσω των οποίων αναδείχτηκε τις τελευταίες δεκαετίες το εν γένει οικολογικό ζήτημα σε τοπικό και πλανητικό επίπεδο. Γι αυτό δεν μπορεί η κάθε επιστήμη να θρησκειοποιηθεί.
Οι συγκρούσεις αυτές, όσον αφορά τις ιστορίες, κοινωνιολογίες και τα πρακτικά αποτελέσματα των θρησκειών και εκκλησιών αποτελούν κι ένα καμίνι για τα μικρά και μεγάλα της ζωής, στο βίο και την πολιτεία μας. Το αν ομάδες ανθρώπων αποτελούν αλάτι, χώμα ή δηλητήριο για τους ανθρώπους δεν είναι μόνο ένα ζήτημα που θα κριθεί στο «επέκεινα». Κρίνεται πρώτα και πάντα στο «εδώ και τώρα». Κι αυτό είναι ανεξάρτητο αν αυτό το πιστεύουμε ή όχι. Λειτουργεί αντικειμενικά και κρίνεται. Στις μέρες έχουμε δύο μείζονα ζητήματα που κρινόμαστε, τουλάχιστον σε επίπεδο προθέσεων: Πως τοποθετούμαστε στους πρόσφυγες και μετανάστες αφενός και πως τοποθετούμαστε σε ζητήματα δημόσιας υγείας (εν προκειμένω οι εποχικές γρίπες και ο κορονοϊός).
ΙΙΙ. Περί θε-ανθρωπολογίας
Τα γεγονότα που σχετίζονται με την Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης (Κολυμπάρι 2016) είτε στο εσωτερικό της, είτε με την αποχή του παλαίφατου Πατριαρχείου Αντιοχείας, είτε των νεότερων (Ρωσίας, Γεωργίας) αποδεικνύουν ότι οι θεολογικές και θεανθρωπολογικές συγκρούσεις δεν είναι άμοιρες και στο εσωτερικό των τοπικών ορθοδόξων εκκλησιών. Ας θυμηθούμε ακόμα την σύγκρουση Ελλαδικής Εκκλησίας και Οικουμενικού Πατριαρχείου στις απαρχές του 21ου αι. ή τις πρόσφατες με αφορμή τα της Ουκρανίας. Πίσω από τις συγκρούσεις πολλοί ορθά βλέπουν πολιτικές, οικονομικές και γεωπολιτικές παραμέτρους. Όμως κι αυτές κατά την ταπεινή μου γνώμη αποτελούν επιφάνειες διαφορετικών θεολογικών τοποθετήσεων, διαφοροποιήσεων και συγκρούσεων, που μόνο πολυποίκιλα συνοδικά και λειτουργικά μπορούν να ξεπεραστούν.
Να μου επιτρέψετε στο σημείο αυτό να σας κοινοποιήσω ένα μικρό γεγονός που με οδήγησε ν’ ανέβω επίπεδο συνειδητοποίησης όσον αφορά τη θεολογία στη σχέση «θείου και φύσης», «θείου και ανθρωπίνου». Όντας ενεργός καθηγητής φυσικής σε δημόσιο σχολείο στην Αχαΐα, έδινα εξετάσεις στο μάθημα της «Δογματικής» στον αείμνηστο, αξιαγάπητο και μακαριστό Νίκο Ματσούκα στη Θεσσαλονίκη. Λόγω της εργασίας μου δεν είχα το προνόμιο να παρακολουθώ τα μαθήματά του στις παραδόσεις του. Η εξέταση ήταν προφορική σε τρεις τόμους άνω των χιλίων σελίδων. Έχοντας σημειώσει ότι είμαι πτυχιούχος φυσικής μου έκανε και μία κεντρική για το ζήτημα που ομιλούμε ερώτηση, δεδομένου μάλιστα ότι επί χρόνια κυκλοφορούσε (και μάλλον ακόμα κυκλοφορεί μια βλακώδης αντορθόδοξη τοποθέτηση). Η ερώτηση λοιπόν αφορούσε το περπάτημα του Ιησού πάνω στα κύματα και την θεολογική ερμηνεία του φαινομένου, σε συσχετισμό με το αρχικό περπάτημα και κατοπινό βούλιαγμα του μαθητή Πέτρου.
Η αντορθόδοξη θέση που κυκλοφορούσε (και έχει προτεσταντικού τύπου αφετηρία) αναφέρεται ότι στα «σημεία» που πραγματοποιούσε ο Ιησούς υπήρχε «προσωρινή» αναστολή των φυσικών νόμων!!! Έτσι στο συγκεκριμένο ισχυρίζονται ότι αναστέλλεται η βαρύτητα! Αυτή την έννοια της αναστολής τη βλέπουν και στα πολλαπλά αγιάσματα της εκκλησίας και την «μετουσίωσή» τους από φυσικά, γήινα υλικά σε «θεία». Μάλιστα κάποιοι το προχωρούν περισσότερο και τα βλέπουν ως «ματζούνια» μ’ ένα κατά το λιγότερο ή περισσότερο μαγικό τρόπο.
Τι περίμενε λοιπόν ο αγαπητός καθηγητής να πω ως βαθύτερη ερμηνεία; Φυσικά όχι τα προηγούμενα. Ως φυσικός βεβαίως δεν μπορούσα να μιλήσω για αναστολή της βαρύτητας, όπως δεν μπορώ να μιλήσω και για αναστολή των χημικών, φυσικών και βιολογικών ιδιοτήτων όλων, μα όλων, των υλικών που «αγιάζει» η εκκλησία. Περίμενε λοιπόν να μιλήσω για τις εισόδους Ακτίστων θείων Ενεργειών εντός της κτιστής φύσης, οπότε γίνεται «σύνθεση» και «αντίδοση» ιδιωμάτων. Βασικός όμως παράγοντας είναι η πίστη. Η πίστη όμως δεν είναι διανοητική, αλλά βιωματική, δεν είναι μόνιμη, αλλά προσωρινή. Γι’ αυτός ο «πιστός» Πέτρος βούλιαξε. Αντίθετα η «άπιστη», «αλλόπιστη», «αλλοεθνής» Χαναναία είχε μεγάλη Πίστη κι έγινε η χάρη της, ενώ οι μαθητές ζητούσαν από τον Ιησού να την «απολύσει», να την διώξει.
IV. Οι αγιασμοί και η Μεταλαβιά
Το κεντρικό θεολογικό ζήτημα που επανέρχεται πλέον και κορυφώνεται επί της ουσίας είναι η σχέση «θείου και ανθρωπίνου». Δεν θέλω να ασχοληθώ με τις άλλες ερμηνείες (Πιστεύω) για την πολυποίκιλη ύπαρξη και ζωή. Θα μιλήσω με βάση -εννοείται- τη δική μου ορθόδοξη χριστιανική πίστη. Και τα δύο ζητήματα, λοιπόν, που αναδεικνύονται στις ημέρες μας (Μετανάστες και Μεταλαβιά) ουσιαστικά αυτό το ζήτημα φέρνουν στο προσκήνιο. Και αυτό είναι μια ευκαιρία να χαρούμε, όχι για πολλά άσχημα που κάνουμε ή λέμε, αλλά γιατί μπορούμε να ανέβουμε επίπεδο Γνώσης, «πιστοί» και «άπιστοι».
Υπάρχουν κατά την ταπεινή γνώμη μου δύο όψεις αυτού του ζητήματος που πλέον έγιναν εμφανείς. Βεβαίως υπάρχουν πάρα πολλά ζητήματα που μπορούμε να κάνουμε προβολές για τον προσωπικό βίο μας και την κοινή πολιτεία μας[1]. Ο τρόπος που βλέπουμε τους «άλλους», τους «ξένους», τους «μπάσταρδους», τα «πιόνια» του πολέμου. Εκεί κρίνεται η προσωπική Πίστη για τον άνθρωπο. Και η δεύτερη πως βλέπουμε τη «Θεία Ευχαριστία». Εκεί κρίνεται πως πιστεύουμε το Θεό (όχι βλέπουμε, γιατί ο Θεός «βλέπεται» αλλού). Και με την μετοχή μας, όπως και με την αποχή μας, στην «Μεταλαβιά» ρισκάρουμε οι ορθόδοξοι χριστιανοί τα πάντα.
Για τα ζητήματα φυσικά δεν θα επικαλεστώ το βίντεο που παίζει με το «ματζούνι»/αγιασμός του πρώην Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, που πάντα καταφέρνει να μιλά μονομερώς (επιεικώς το λέω), αλλά επακριβώς θεωρώ ότι διδάσκει αντορθόδοξα. Θα επικαλεστώ και θα αντιγράψω μέρος της εγκυκλίου του νέου Αρχιεπισκόπου Αμερικής Ελπιδοφόρου:
«…Ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί γνωρίζουμε ότι ο Θεός χρησιμοποιεί υλικά μέσα για να επικοινωνήσει μαζί μας τις ευλογίες και την παρουσία Του. Η γεμάτη χάρη παρουσία των εικόνων, των λειψάνων, του Αγιάσματος, των σταυρών, αντικειμένων (όπως τα λουλούδια) και ακόμη και ο ασπασμός του χεριού ενός ιερέα, μεταφέρουν στον πιστό τη χάρη και την ενέργεια του Θεού. Τα ίδια υλικά στοιχεία που μπορούν να μεταφέρουν τις ευλογίες του Θεού υπόκεινται επίσης στη θραυσμένη φύση του πεσμένου μας κόσμου. Η επιστήμη και ο λόγος που μας έδωσε ο Θεός απαιτούν να χρησιμοποιούμε όλα τα διαθέσιμα μέσα για να προστατεύσουμε τους εαυτούς και τις οικογένειές μας από την εξάπλωση του Covid-19 και κάθε άλλης ασθένειας. Σε μια τέτοια κρίση, πρέπει να ασκούμε επαγρύπνηση ως κοινότητα, μήπως οι εκκλησίες μας γίνουν σημεία μετάδοσης της νόσου…»[2].
Αντίθετα η Δ.Ι. Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος δεν ασχολήθηκε καθόλου με άμεσο θεολογικό λόγο με το ζήτημα αυτό. Το απέφυγε επιμελώς…[3]. Φυσικά και οι δύο ηγεσίες ανέφεραν μέτρα προφύλαξης. Ο μεν Αρχιεπίσκοπος Αμερικής έβαλε τρεις κεντρικούς άξονες: α) Σημαντική προσωρινή αποχή από τις Ακολουθίες και τη Θεία Λειτουργία, β) Πολλά μέτρα προφύλαξης και υγιεινής για τους λίγους που θα εκκλησιαστούν. Σημειώνω κυρίως αυτό: «6) Οι πιστοί δεν θα λάβουν το Αντίδωρον από τους Κληρικούς, αλλά από μόνοι τους όταν φεύγουν από την εκκλησία. Την Τετάρτη (Άγιο Ευχέλαιο), κάθε ιερέας θα χρίσει τον κάθε πιστό χρησιμοποιώντας ξεχωριστά βαμβακάκια». γ) Για την μετοχή στη Θεία Ευχαριστία ήταν πλάγιος και προσεκτικός.
Έβαλε το κεντρικό ζήτημα θεωρητικά, το οποίο θεανθρωπολογικά είναι η βάση της ευχαριστιακής θεολογίας και εκκλησιολογίας: «Τα άχραντα μυστήρια, η Αγία Ευχαριστία, δεν είναι απλά ένα ουσιαστικό στοιχείο αλλά το ίδιο το σώμα και το αίμα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού». Για την «Μεταλαβιά» όμως αρκέστηκε να σημειώσει τρία σημεία: α) «Ως εκ τούτου, συμβουλεύουμε αυτούς που αισθάνονται σωματικά άσχημα να απέχουν από τις λειτουργικές συγκεντρώσεις μέχρι να είναι σίγουροι για τη διάγνωσή τους. Η ακολούθηση των βασικών βημάτων της καλής υγείας, όπως συνιστάται από τις υγειονομικές αρχές, δεν είναι μόνο λογική, αλλά συνετή και κατανοητή από τους άλλους. Στην πραγματικότητα, είναι μια πράξη αγάπης», β) «8) Η Ευχαριστία θα διανεμηθεί όπως συνήθως», γ) «…και οι κληρικοί μπορούν να τους επισκεφθούν στο σπίτι για να τους προσφέρουν τα Μυστήρια.».
V. Τα «άχραντα μυστήρια» και το «Δόγμα» της Χαλκηδόνας
Να επισημάνω προκαταρκτικά ότι για την ευχαριστιακή θεολογία τα «Άχραντα μυστήρια» αποτελούν αυτό που λέει ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής, αλλά και η Δ.Ι. Σύνοδος σημειώνει: «Τα άχραντα μυστήρια, η Αγία Ευχαριστία, δεν είναι απλά ένα ουσιαστικό στοιχείο αλλά το ίδιο το σώμα και το αίμα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού». Για την διαχρονική πίστη αυτή, που έχει ως αφετηρία τα του Μυστικού Δείπνου, οι χριστιανοί προσφέρουν προσεγμένα ένζυμα στάρινα ψωμιά, τα πρόσφορα, και προσεγμένο «κρασί», το λεγόμενο «νάμα». Όχι μόνο προσφέρονται τα καλύτερα ψωμιά, με τα καλύτερα πρώτα υλικά, αλλά και η ίδια η διαδικασία είναι προσεκτική και με όλους τους κανόνες υγιεινής. Και φυσικά δεν προσφέρονται μπαγιάτικα, δηλαδή με μύκητες. Παράλληλα επιλέγονται τα καλύτερα κρασιά, φυσικά μη ξινισμένα, που στην εποχή μας είναι εμφιαλωμένα.
Το ψωμί και το κρασί με συλλογική προσευχή (και των απόντων συχνά με την νοερά ευχή) επικαλούνται τον αγιασμό από τον ίδιο τον Ιησού και «μεταβάλλονται» -όχι «μετουσιώνονται» – σε «Σώμα και Αίμα» του Ιησού Χριστού με αγιασμό, δηλαδή με Άκτιστες θείες ενέργειες. Εδώ δεν αναστέλλονται ούτε οι φυσικές, ούτε οι χημικές, ούτε οι βιολογικές ιδιότητες των υλικών. Ο Θεός Λόγος προσλαμβάνει τα υλικά και τα ενώνει υπερφυσικά με το αναστημένο κορμί του. Και εισάγονται στο κορμί των πιστών όπως πίνει και τρώει ο άνθρωπος. Οι τρόποι όμως μετάδοσης έμειναν στην ορθόδοξη εκκλησία επί 2000 χρόνια ίδιοι και απαράλλακτοι μόνο για τους κληρικούς, δηλαδή χωριστά ο αγιασμένος άρτος και ο οίνος, ενώ για όλους στη θεία Λειτουργία του Ιακώβου (23 Οκτώβρη με εμβάπτιση του άρτου στον αγιασμένο οίνο). Για τους πιστούς και καθαρά για πρακτικούς λόγους έπαψε κάποια στιγμή με συνοδική απόφαση αυτός ο τρόπος και εισήχθη η χρυσή λαβίδα.
Στη σημερινή εποχή έχει εισαχθεί σε πολλούς «μαζικούς» χριστιανούς μια νεο-αρειανική προσέγγιση για το «Σώμα και το Αίμα». Ξεχνιέται ο Θεός Λόγος πίσω από τα αισθητά «άχραντα μυστήρια». Και τότε μπορείς να ομιλεί κανείς μονομερώς μεν, αλλά πλήρως ορθολογικά. Και οι πιστοί κατηγορούνται για «ανορθολογιστές». Από την άλλη πολλοί κληρικοί και οι περισσότεροι λαϊκοί ξεχνούν την υλική υπόσταση των «θείων δώρων» είτε με μια νεο-νεστοριανική προσέγγιση, όπου δηλαδή ο Θεός Λόγος κρατά μια απόσταση από τα αγιασμένα υλικά. Πολύ χειρότερα και ειδικά στην εποχή μας με μια νέο-μονοφυσιτική προσέγγιση όπου τα υλικά, ως υλικά, έχουν απορροφηθεί τελείως. Με αυτή τη νέο-μονοφυσιτική προσέγγιση μπορεί να ερμηνευτεί και η γνώμη της Δ. Ι. Συνόδου ότι «…Για τα μέλη της Εκκλησίας, η προσέλευση στην Θεία Ευχαριστία και η κοινωνία από το Κοινό Ποτήριο της Ζωής, ασφαλώς και δεν μπορεί να γίνει αιτία μετάδοσης ασθενειών, γιατί οι πιστοί όλων των εποχών, γνωρίζουν ότι η προσέλευση στη Θεία Κοινωνία, ακόμη και εν μέσω πανδημίας, συνιστά…». Την γνώμη αυτή απέφυγε επιμελώς ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής.
Θεωρώ ότι το δόγμα της Χαλκηδόνας (4η οικουμενική σύνοδος) ότι ο Ιησούς Χριστός είναι Θε-άνθρωπος «…εν δύο φύσεσιν, ασυγχύτως, ατρέπτως, αδιαιρέτως, αχωρίστως…» μπορεί να αποτελέσει μια εμβάθυνση στο θέμα της Μεταλαβιάς. Δεν θα το κάνω μόνος μου, ούτε σήμερα. Μπορώ όμως να σημειώσω το «ασυγχύτως» που τονίζει ότι τα υλικά του αγιασμένου άρτου και οίνου συνεχίζουν να έχουν και κατά την «Θεία Κοινωνία» όλες τις φυσικές, χημικές και βιολογικές τους ιδιότητες. Έτσι ερμηνεύω γιατί ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής στέλνει τους μεγάλου κινδύνου χριστιανούς στα σπίτια τους, όπου και μπορούν να κοινωνήσουν.
Οφείλουμε να σημειώσουμε συμπληρωματικά στο σημείο αυτό ότι η μετοχή στη «Θεία Ευχαριστία» έχει τρεις βασικές προϋποθέσεις, αλλά και τεράστιους κινδύνους, όχι μόνο πνευματικούς.
Οι τρεις προϋποθέσεις αναφέρονται πριν την μετοχή στην Μεταλαβιά, αλλά δεν γνωρίζω πόσοι συνειδητοποιούμε την κεντρική τους σημασία: ««Μετά φόβου Θεού, πίστεως και αγάπης προσέλθετε». Τι είναι ο φόβος Θεού; Μήπως είναι αυτό που καταδίκασε ο Ιησούς στον τρίτο πειρασμό, «ουκ εκπειράσεις Κύριον τω Θεώ σου»; Μήπως θεωρούμε ότι ο Θεός είναι «υποχρεωμένος» μέσω της ευχαριστιακής θεανθρωπολογίας να μας κάνει «σώνει και καλά» «σώμα και αίμα του»; Τι είδους είναι η πίστη μας; Βιωματική, θρησκευτική ή ιδεολογική; Ποια είναι η αγάπη μας για τους δίπλα και τους «άλλους»; Κι αν κοινωνούμε με ασθένειες που «κολλούν» στην λαβίδα και μεταφερθούν στον επόμενο;
Ποιος είναι ο τεράστιος κίνδυνος όταν κοινωνούμε χωρίς τις τρεις προϋποθέσεις, δηλαδή «αναξίως» (ως προς το τρόπο); Ας διαβάσουμε μόνο τι λέει δύο χιλιάδες χρόνια πριν ο Απόστολος Παύλος και συχνά όσοι μας κοινωνούμε απερίσκεπτα: «Γιατί όποιος τρώει τον άρτο και πίνει τον οίνο με τρόπο ανάξιο, χωρίς να αναγνωρίζει σ’ αυτά το σώμα του Κυρίου, αυτό που τρώει κι αυτό που πίνει φέρνουν πάνω του καταδίκη. Έτσι εξηγείται γιατί έχετε ανάμεσά σας πολλούς ελαφρά και βαριά αρρώστους, καθώς και αρκετούς θανάτους».[4]
VI. Τι άλλο μπορεί να γίνει;
Τώρα που είμαστε οι πολλοί εν θερμώ και εν μέρει ο φόβος μπορεί να μετατραπεί σε πανικό, αλλά και ευκαιρία τόσο ιδεολογικού πολέμου, αλλά και θεολογικών μονομερειών αιρετικών αποκλίσεων, είναι προτιμότερη η ψυχραιμία, η κατανόηση, αλλά όχι η αμνήστευση λανθασμένων απόψεων και χειρισμών.
Προσωπικά προτείνω να συζητηθούν τέσσερις πλευρές, όσο γίνεται πιο γρήγορα:
α) Ανάπτυξη της ευχαριστιακής και λειτουργικής θε-ανθρωπολογίας σ’ όλα τα συνοδικά επίπεδα των τοπικών ορθοδόξων εκκλησιών. Η Εγκύκλιος του Αμερικής Ελπιδοφόρου είναι μια αρχή. Να καταδικαστούν απόψεις περί «μαντζουνιών».
β) Η προσωρινή τουλάχιστον αύξηση του τύπου Μεταλαβιάς στους πιστούς που έχουν οι κληρικοί ή γίνεται με την Θεία Λειτουργία του Ιακώβου του Αδελφοθέου.
γ) Να ασπασθεί η Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδος τα μέτρα που πήρε η Αρχιεπισκοπή Αμερικής.
δ) Να είναι έτοιμες οι εκκλησιαστικές ηγεσίες και για τέλεση ακολουθιών με ελάχιστα πρόσωπα (όπως π.χ. στα γήπεδα) και συμμετοχή των πιστών μέσω της νοεράς ευχής (βλέπε θεολογία του νέου αγίου μας Σωφρονίου του Έσσεξ) και θεία κοινωνία στα σπίτια.
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας είναι καθηγητής φυσικής, πτ. θεολογίας, συνδικαλιστής και συγγραφέας.
[1] Πολλά απ’ αυτά κουβεντιάζονται στο περσινό βιβλίο μου «ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ», «55 σημαδούρες κοινωνικής και υπαρκτικής θε-ανθρωπολογίας», εκδόσεις Αρμός, 2019.
[2] 09 Μαρτίου 2020 15:06, TheCaller.gr
[3] 09.03.2020 19:20, https://www.ethnos.gr
4] Α΄ Κορ. ια΄, 29-30). Και πιο ανεπτυγμένο χωρίς μετάφραση: «…ώστε ός αν εσθίη τον άρτον και τον οίνον αναξίως, ένοχος έσται του σώματος και του αίματος του Κυρίου. Δοκιμαζέτω δε άνθρωπος εαυτόν, και ούτως εκ του άρτου εσθιέτω και εκ του ποτηρίου πινέτω. Ο γαρ εσθίων και πίνων αναξίως κρίμα εαυτώ εσθίει μη διακρίνων το σώμα του Κυρίου. Δια τούτο εν υμίν πολλοί ασθενείς και άρρωστοι και κοιμώνται ικανοί. Ει γαρ εαυτούς διεκρίνομεν, ουκ αν εκρινόμεθα. Κρινόμενοι δε υπό του Κυρίου παιδευόμεθα, ίνα μη συν τω κόσμω κατακριθώμεν. Ώστε, αδελφοί μου, συνερχόμενοι εις το φαγείν αλλήλους εκδέχεσθαι. Ει δε τις πεινά, εν οίκω εσθιέτω, ίνα μη εις κρίμα συνέρχησθε…», Α΄ Κορ. ια΄, 27-34.