Τηλεόραση και ανήλικοι

Τις τρεις τελευταίες δεκαετίες η ανάπτυξη της τεχνολογίας επέφερε πολλές αλλαγές στην ζωή μας. Μία από αυτές είναι και η κυριαρχία της τηλεόρασης στην καθημερινότητα μας αλλά και στην καθημερινότητα των παιδιών μας. Σήμερα η τηλεόραση μπαίνει από πολύ νωρίς στην ζωή των παιδιών, ενδεχομένως και στην κρεβατοκάμαρα τους.

της Μαρίας Χρηστάκη, Παιδοψυχιάτρου

Έρευνες υποστηρίζουν ότι παιδιά ακόμα και δύο ετών παρακολουθούν τηλεόραση περισσότερο από δύο ώρες ημερήσια. Υπολογίζεται ότι παιδιά ηλικίας 2 έως 4 ετών στην Αμερική παρακολουθούν τηλεόραση πάνω από 4 ώρες ημερήσια και το ¼ αυτών έχει την τηλεόραση στην κρεβατοκάμαρα του. Η Nielsen Media Research (1998)  στην Αμερική  έδειξε ότι το μέσο παιδί παρακολουθεί 21 ώρες τηλεόραση την εβδομάδα.  Είναι λοιπόν αναμενόμενη η ανησυχία και ο προβληματισμός των ειδικών σχετικά με την επίδραση του μέσου αυτού. Ακόμα και διεθνείς οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ έχουν επισημάνει την δυνητικά αρνητική επίδραση της τηλεόρασης στους ανηλίκους. Η σύμβαση του ΟΗΕ για τα δικαιώματα του παιδιού στο άρθρο 17 αναγνωρίζει την σημασία των ΜΜΕ στην ενημέρωση όμως προτρέπει τα συμβαλλόμενα κράτη να «ευνοούν την επεξεργασία κατάλληλων κατευθυντήριων αρχών που να προστατεύουν το παιδί από την ενημέρωση και το υλικό που βλάπτει την ευημερία του». Η σύμβαση αυτή έχει ψηφιστεί και στην Ελλάδα.

Γνωστό είναι ότι η παιδική ηλικία είναι μια ιδιαίτερα ευαίσθητη περίοδος όπου  ωριμάζουν λειτουργίες τόσο σε επίπεδο κεντρικού νευρικού συστήματος όσο και σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο .Έως την ηλικία των 8-9 ετών τα παιδιά δυσκολεύονται να διαχωρίσουν την φαντασία από την πραγματικότητα. Αυτή η  ειδικότερη ευαισθησία καθιστά την ηλικιακή περίοδο αυτή  ευάλωτη στις επιδράσεις, θετικές ή αρνητικές , και επομένως η επαγρύπνηση για την προστασία των παιδιών από πιθανές αρνητικές επιδράσεις καθισταται αναγκαία.   Σε ποιους τομείς λοιπόν επιδρά η τηλεόραση ;

ΒΙΑ ΚΑΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

Τις τελευταίες δεκαετίες είμαστε μάρτυρες περιστατικών βίας στα οποία ολοένα και συχνότερα ενέχονται  ανήλικοι. Η βία μπορεί να προέρχεται από ανηλίκους ή να κατευθύνεται προς αυτούς. Τα περιστατικά τυφλής βίας από ανηλίκους κατακλύζουν τα ΜΜΕ. Σε χώρες όπως η Αμερική  η βία από ανηλίκους ή νέους ενήλικες  είναι σχεδόν καθημερινή πραγματικότητα. Ευτυχώς στην Ελλάδα δεν αντιμετωπίζουμε αντίστοιχο πρόβλημα ωστόσο ολοένα και συχνότερα έρχονται στην δημοσιότητα περιστατικά βίας μεταξύ ανηλίκων. Πολύ πρόσφατη είναι η εξαφάνιση ανηλίκου στην Βέροια με πιθανή εμπλοκή ανηλίκων όπως και ο βιασμός ανήλικης στην Χαλκίδα με συμμετοχή συμμαθητών της. Οι βίαιες αυτές εκδηλώσεις ανηλίκων αυξάνουν τον προβληματισμό ως προς τους παράγοντες που πιθανόν συμβάλλουν στην συμπεριφορά αυτή. Ένας από τους παράγοντες που μελετώνται τα τελευταία χρόνια είναι και η τηλεόραση. Είναι γεγονός. ότι οι ανήλικοι εκτίθενται σε ένα απίστευτο κοκτέιλ βίας και επιθετικότητας μέσω της τηλεόρασης. Υπολογίζεται ότι το μέσο παιδί στην Αμερική θα εκτεθεί σε 100.000 σκηνές βίας πριν αποφοιτήσει από το δημοτικό, και δεν αναφερόμαστε μόνο στις ταινίες αλλά και στην μετάδοση σκηνών βίας  ως ανταποκρίσεις αληθινών γεγονότων.

Υπολογίζεται ότι 62% των εκπομπών που παρακολουθούν οι νέοι περιέχει κάποιας μορφής βία, το 26% περιλαμβάνει χρήση όπλων, το 38% επιθετικές συμπεριφορές από ελκυστικούς ήρωες, ενώ σχεδόν το 75% των βίαιων πράξεων δεν συνοδεύεται από κριτική, από τιμωρία, από ενοχή. Δυστυχώς αντίστοιχες έρευνες στην Ελλάδα δεν έχουν πραγματοποιηθεί και δεν μπορούμε να μιλάμε με μετρήσεις. Πεποίθηση όλων είναι ότι και στην χώρα μας η βία και η επιθετικότητα καταλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος των προγραμμάτων της τηλεόρασης. Βέβαια μιλώντας για τηλεόραση πρέπει κανείς να περιλάβει και τα συνδρομητικά κανάλια τα οποία λειτουργούν ως τηλεόραση αλλά στην πραγματικότητα είναι κανάλια –κινηματογράφοι.  Πλήθος ερευνών συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι η βία της τηλεόρασης οδηγεί σε επιθετική συμπεριφορά τους ανηλίκους. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι ανήλικοι γίνονται βίαιοι αλλά υπάρχει μία θετική συσχέτιση ανάμεσα στην παρακολούθηση βίαιων εκπομπών και την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς. Οι σύγχρονες ψυχολογικές προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι η βίαιη και επιθετική συμπεριφορά  είναι μαθημένη αντίδραση ως απάντηση στην οργή, και μπορεί να  υιοθετηθεί ως συμπεριφορά επίτευξης στόχων. Η μάθηση αυτής της συμπεριφοράς γίνεται μέσα από την παρατήρηση  αντίστοιχων μοντέλων συμπεριφοράς. Αυτά τα μοντέλα μπορεί να τα παρατηρεί κανείς μέσα στην οικογένεια, σε ομάδες συνομιλήκων αλλά και μέσα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας όπως για π.χ. η τηλεόραση. Η τηλεόραση λοιπόν καλλιεργεί μοντέλα συμπεριφοράς. Τα παιδιά που παρακολουθούν συνεχώς βίαιες ή επιθετικές εκπομπές τείνουν να επαναλαμβάνουν αυτό που παρακολουθούν και στο παιχνίδι τους και μιμούνται αυτές τις συμπεριφορές και στην καθημερινότητα τους.. Τελικά αυτά τα παιδιά μαθαίνουν ότι η επιθετικότητα είναι μία επιτυχής και αποδεκτή μέθοδος επίλυσης προβλημάτων. Από την δεκαετία του 60 είναι γνωστό ότι τα μικρά παιδιά πολύ εύκολα ταυτίζονται με ήρωες και μιμούνται συμπεριφορές κυρίως όταν η συμπεριφορά αμείβεται ή όταν δεν τιμωρείται. (θεωρία κοινωνικής μάθησης του Bandura). Περισσότερο ευάλωτα στην επίδραση της τηλεοπτικής βίας είναι παιδιά μεταναστών και γενικά μειονοτήτων, τα συναισθηματικά διαταραγμένα παιδιά, τα κακοποιημένα παιδιά,και τα παιδιά από οικογένειες σε κρίση. Βέβαια όλη αυτή η βιαιότητα δεν έχει συνέπειες μόνο στην συμπεριφορά των ανηλίκων αλλά μπορεί να προκαλέσει αρνητικές επιδράσεις και  στον  ψυχολογικό τομέα Σε μία έρευνα ανάμεσα σε 702 γυμνάσια της Αμερικής καταγράφηκε ότι ποσοστό 10% των παιδιών ζήτησαν ψυχολογική βοήθεια μετά από παρακολούθηση βίαιων προγραμμάτων. Τα συμπτώματα που καταγράφηκαν είναι εφιάλτες, άγχος να μείνουν μόνα, απουσία από το σχολείο, απόσυρση από την παρέα των φίλων. Ο φόβος είναι ένα  συναίσθημα που βρέθηκε να κυριαρχεί σε παιδιά μετά από παρακολούθηση  σχετικά τρομακτικών ταινιών ή και καταστροφικών φαινομένων. Μελετάται ακόμη και η δημιουργία ψυχολογικού τραύματος μετά την έκθεση μέσω τηλεόρασης σε σοβαρά τραυματικά γεγονότα (τρομοκρατικά χτυπήματα, πόλεμοι). Γενικά η βία της τηλεόρασης δημιουργεί μια διαστρεβλωμένη εικόνα για τον κόσμο, παρουσιάζει ένα κόσμο σκοτεινό και βίαιο και έτσι καλλιεργεί  αίσθημα ανασφάλειας και φόβου.

Οπωσδήποτε η τηλεοπτική βία δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας που ευθύνεται για την εκδήλωση βίαιης και επιθετικής συμπεριφοράς από ανηλίκους. Η   συμπεριφορά αυτή είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης  πολλών παραγόντων (βιολογικών, νευρολογικών, ορμονολογικών, κοινωνικών).  Όμως η τηλεοπτική βία είναι ένας από τους παράγοντες που συμβάλλουν στην εκδήλωση της και δεν πρέπει να το αγνοούμε.

ΔΙΑΤΡΟΦΗ  ΚΑΙ ΤΗΛΕΌΡΑΣΗ

Η παιδική και κυρίως η εφηβική παχυσαρκία αυξήθηκε επικίνδυνα τα τελευταία χρόνια. Στην Αμερική υπολογίζεται ότι το 30,4% των παιδιών ηλικίας 6-11 ετών είναι υπέρβαρα και το 15,3 % αυτών παχύσαρκα. Αντίστοιχη αύξηση εμφανίζει και η εφηβική παχυσαρκία. Η Ελλάδα σύμφωνα με την Διεθνή Ομάδα Εργασίας για την Παχυσαρκία κατατάσσεται  μεταξύ των τριών πρώτων κρατών της Ευρώπης όσο αφορά την συχνότητα. Οι ψυχολογικές επιπτώσεις της παχυσαρκίας είναι σημαντικές, χαμηλή αυτοεκτίμηση,  αρνητική εικόνα εαυτού, απομόνωση, στιγματισμός και διάκριση από τους συνομιλήκους. Αντίστοιχα σοβαρές και οι συνέπειες στην υγεία, αυξάνει τον κίνδυνο για διαβήτη, υπέρταση, αρτηριοσκλήρυνση,και γενικά  για κακή ποιότητα ζωής.

Ένας από τους παράγοντες που συμβάλλουν στην εκδήλωση της παχυσαρκίας είναι και η τηλεόραση. Η τηλεόραση καταλαμβάνει μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου των παιδιών. Έτσι ο χρόνος που αφιερώνουν στον αθλητισμό, στο διάβασμα, στις κοινωνικές συναναστροφές, στο παιχνίδι περιορίζονται δραστικά προς όφελος της τηλεόρασης. Αυτό σημαίνει λιγότερη φυσική δραστηριότητα και πιθανότατα περισσότερο φαγητό.  Ένας έμμεσος  τρόπος επίδρασης είναι  οι διαφημίσεις ανθυγιεινών αναψυκτικών και τροφών. Η διεισδυτικότητα των διαφημίσεων στους εφήβους έχει καταγραφεί σε έρευνες  όπου διαπιστώθηκε ότι η έκθεση σε διαφημίσεις  είχε πολύ μεγαλύτερη επίδραση από ότι οι παρέες και  το οικογενειακό περιβάλλον. Έτσι λοιπόν μέσω των διαφημίσεων καλλιεργούνται κακές διατροφικές συνήθειες αφού προβάλλονται σνακ και γενικά φαγητά υψηλής θερμιδικής περιεκτικότητας και χαμηλής θρεπτικής αξίας.(τσιπς, γαριδάκια, χαμπουργκερ). Αυτή δεν είναι η μόνη αρνητική πλευρά της τηλεόρασης στις διατροφικές συνήθειες των ανηλίκων. Από την δεκαετία του 60 έως και σήμερα γνωρίζομε ότι η ψυχογενής ανορεξία, μία από τις διαταραχές διατροφής που εμφανίζεται συνήθως σε έφηβες, σχετίζεται με την εικόνα του αδύνατου και πετυχημένου μοντέλου που καλλιεργεί η τηλεόραση. Η τηλεόραση αλλά και τα περιοδικά βομβαρδίζουν τις νέες με την εικόνα του αδύνατου και ωραίου. Κούκλες όπως η Μπαρμπυ είναι τέλειες όσο αφορά την ομορφιά και αδύνατες, σχεδόν ανορεξικές. Η προβολή και ο συσχετισμός της επιτυχίας και του ωραίου, με το αδύνατο σώμα έχει συμβάλλει στην σημαντική αύξηση των περιστατικών ανορεξίας στην εφηβική ηλικία.

ΣΕΞ ΚΑΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

Σήμερα η τηλεόραση είναι ένα σημαντικό μέσο σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης.Τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία εκτίθενται σε σκηνές ερωτικού περιεχομένου. Το μήνυμα που περνάει είναι ότι αυτή η συμπεριφορά είναι φυσιολογική, ακίνδυνη και ότι αυτό κάνουν όλοι.. Δεν γίνονται αναφορές ή συσχετισμοί με μεταδοτικές ασθένειες, ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη και γενικά με κινδύνους. Μέσα από τα προγράμματα αυτά καλλιεργούνται μοντέλα συμπεριφοράς σε σχέση με το σεξ, η βία στο σεξ, προβάλονται ιδέες σχετικά με την σεξουαλική ταυτότητα . Τα ερευνητικά δεδομένα υποστηρίζουν ότι η έκθεση των νέων σε σεξουαλικού περιεχομένου προγράμματα συμβάλλει στην πρώιμη σεξουαλική αφύπνιση και ενισχύει την εφηβική σεξουαλικότητα. Δεδομένου ότι η τηλεόραση ασκεί σημαντική επίδραση στους νέους η επίδραση αυτή αφορά όλους τους τομείς, την επιθετικότητα, τις διατροφικές συνήθειες, την χρήση τοξικών ουσιών. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να προβληματιστούμε για την επίδραση της και στον σεξουαλικό τομέα.  Στην Ελλάδα δεν έχουν γίνει έρευνες για την επίδραση της τηλεόρασης στην σεξουαλική ζωή των νέων. Δεν υπάρχει όμως λόγος να πιστέψομε ότι στην χώρα μας τα δεδομένα είναι άλλα. Τα ερευνητικά δεδομένα από άλλες χώρες πρέπει να μας προβληματίσουν ώστε να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα.

ΤΣΙΓΑΡΑ-ΑΛΚΟΟΛ ΚΑΙ ΤΗΛΕΌΡΑΣΗ

Η τηλεόραση καλλιεργεί επικίνδυνες συμπεριφορές όπως το κάπνισμα και η κατανάλωση αλκοόλ. Είναι γεγονός ότι η άμεση διαφήμιση τσιγάρων έχει σταματήσει διεθνώς αλλά και στην Ελλάδα. Όμως γίνεται έμμεση διαφήμιση όταν οι ήρωες μιας καθημερινής σειράς καπνίζουν ή όταν διαφημίζεται μάρκα τσιγάρου πάνω σε αυτοκίνητα ράλλυ. Πολλές παλιές ταινίες και του ελληνικού κινηματογράφου χαρακτηρίζονται από σκληρούς ήρωες που πίνουν και καπνίζουν. Γνωστοί και δημοφιλείς ηθοποιοί όπως Ν. Κούρκουλος, Μ.Μερκούρη έχουν καθιερωθεί και ταυτιστεί με το τσιγάρο. Είναι γεγονός ότι αυτού του τύπου  οι συμπεριφορές διαφημίζονται με τρόπο ελκυστικό, χαλαρό, συνδέονται με την ευτυχία, την χαρά, την επιτυχία, την ομορφιά και η επίδραση τους στους νέους είναι μεγάλη.Η διεισδυτικότητα των διαφημίσεων αυτού του τύπου στους εφήβους έχει καταγραφεί σε έρευνες  όπου διαπιστώθηκε ότι η έκθεση σε διαφημίσεις τσιγάρων ή ποτών είχε πολύ μεγαλύτερη επίδραση από ότι οι παρέες και  το οικογενειακό περιβάλλον. Να σημειώσουμε ότι η άμεση διαφήμιση ποτών αλκοολούχων δεν έχει ακόμα σταματήσει αν και ισχύουν απαγορεύσεις όσο αφορά το ωράριο των διαφημίσεων. Ωστόσο και εδώ η έμμεση διαφήμιση είναι σημαντική.

Η τηλεόραση δεν είναι ο μόνος τρόπος που οι νέοι μαθαίνουν για το ποτό και το τσιγάρο. Ωστόσο φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στην διάδοση αυτών των συμπεριφορών. Έρευνα στην Σουηδία μετά από απαγόρευση διαφήμισης ποτών στην τηλεόραση έδειξε μείωση στην κατανάλωση αλκοόλ κυρίως από τους εφήβους..Έρευνα του ΕΚΚΕ την σχολική χρονιά 2005-6 στον δήμο Αθηναίων κατέγραψε ότι 67% των μαθητών λυκείου πίνουν μπίρα ή κρασί κάπου κάπου ή συχνά ενώ το 64% πίνει σφηνάκια. ( Καθημερινή). Το 15,5% των μαθητών λυκείου καπνίζουν συστηματικά ενώ από τους μαθητές γυμνασίου το 2,8% καπνίζει συστηματικά και το 6% κάπου κάπου. Τα ποσοστά είναι ανησυχητικά και επομένως κάθε παράγοντας που συμβάλει στην διάδοση αυτών των συμπεριφορών πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψην.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Η τηλεόραση δεν είναι μόνο μία κακή επίδραση και δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται έτσι. Συνεισφέρει θετικά σε πολλούς τομείς όπως στην ενημέρωση, στην ψυχαγωγία, στην χαλάρωση, στην καλλιέργεια θετικών προτύπων, στην καλλιέργεια σωστής διατροφής, στην διάδοση του αθλητισμού, στην ευαισθητοποίηση σε θέματα υγείας. Στον Πίνακα 1 αναφέρονται συνολικά οι θετικές και αρνητικές επιδράσεις της τηλεόρασης. Εύκολα κανείς συμπεραίνει ότι το θετικό κομμάτι είναι και το μικρότερο στην παρούσα φάση. Ωστόσο μπορούμε να συμβάλλομε στην αξιοποίηση αυτής της πλευράς της τηλεόρασης. Οι γονείς , οι επιστήμονες που ασχολούνται με τους ανηλίκους, το κράτος, όλοι μπορούν να συμβάλλουν στην βελτίωση της τηλεόρασης προς όφελος των ανηλίκων και γενικότερα όλων.

Θετικές επιδράσεις τηλεόρασης                  Αρνητικές επιδράσεις τηλεόρασης

Πίνακας 1. Επιδράσεις της τηλεόρασης.

Αναδημοσίευση από: Μαρία Χρηστάκη