Η τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση

Οι λόγιοι της Δύσης υποστηρίζουν μερικές φορές πώς η συνέχεια της ελληνικής ιστορίας είχε διακοπεί στη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου. Επισημαίνουν ότι οι Βυζαντινοί είχαν μικτή φυλετική προέλευση, ότι, ονομάζονταν Ρωμαίοι, χρησιμοποιώντας τη λέξη «Έλλην» για τους ειδωλολάτρες, ότι τα ελληνικά πού μι­λούσαν ήταν μια υποβαθμισμένη γλώσσα με πολλά ξενόφερτα στοιχεία, και πώς η θρησκεία και η νοοτρο­πία τους είχαν απομακρυνθεί πολύ από αυτή των Ελ­λήνων της κλασικής εποχής.

Υπάρχει κάποια δόση αλήθειας σε όλες αυτές τις κριτικές οι λόγιοι όμως πού τις ασκούν ξεχνούν πώς κανένα ανεπτυγμένο έθνος δεν μπορεί να ισχυριστεί τέλεια φυλετική καθαρότητα και πώς οποιαδήποτε γλώσσα διαμέσου των αιώνων αλ­λάζει και αφομοιώνει ξένες λέξεις και συνήθως χρησι­μοποιεί μια πιο απλουστευμένη γραμματική. Ξεχνούν επίσης πώς οι πρώτοι Χριστιανοί Πατέρες ήταν άνθρω­ποι βαθιά ριζωμένοι στην κλασική σκέψη και το επί­τευγμα τους ήταν η ερμηνεία της χριστιανικής διδασκα­λίας με όρους της παλαιότερης ελληνικής φιλοσοφίας.

Επί πλέον οι Βυζαντινοί, αν και απέφευγαν τη λέξη «Έλλην», θεωρούσαν τον εαυτό τους κληρονόμο του κλασικού ελληνικού παρελθόντος. Η εκπαίδευση τους είχε τις βάσεις της πάνω σε αυτό μάθαιναν, όπως έλεγαν οι ίδιοι, να «ελληνίζουν» τη γλώσσα τους. Το αγαπητό τους ανάγνωσμα, εκτός από την Αγία Γραφή και τους Βίους των Αγίων, ήταν τα έργα του Ομήρου.

Αν είναι αναγκαία μια απόδειξη για τη συνέχεια της ελληνικής Ιστορίας, αυτή παρέχεται από την κατά καιρούς αναβίωση του ενδιαφέροντος για τους κλασι­κούς συγγραφείς, που επαναλαμβάνεται σε όλη τη διάρ­κεια της Βυζαντινής ιστορίας. Καμία από αυτές τις αναβιώσεις δεν είναι, τόσο εκπληκτική, όσο αυτή που ονόμασα Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση. Συνέβη την εποχή πού η Αυτοκρατορία φθειρόταν πολιτικά και ήταν γραφτό της να εξαφανιστεί σύντομα. Ποτέ άλλοτε όμως δεν υπήρχαν τόσοι λόγιοι πού να ήταν άφιερωμένοι στην ερμηνεία και την ανανέωση της αρχαίας ελληνικής σκέψης και στη διαφύλαξη της ελληνικής παράδοσης. Ακόμη και η λέξη «Έλλην» ανέκτησε το αρχαίο της νόημα. Και, ευτυχώς για τον πολιτισμό όλης της Ευρώπης, αυτή η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση εμφανίστηκε σε μια στιγμή της ιστορίας πού οι Δυτικοί λόγιοι ήταν προετοιμασμένοι να ανακαλύψουν και να εκτιμήσουν το μορφωτικό κόσμο πού κρατούσαν ζωντα­νό οι λόγιοι του Βυζαντίου.

Σέρ Στήβεν Ράνσιμαν